ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 11، بهمن 1403 ، شماره پی در پی 105

خلقت آدم در نظرگاه دو مکتب طریقت کبرویه و وحدتیه: اشتراکات و اختلافات نظری

صفحه (1 - 18)
مهناز میزبانی ، محمدتقی فعالی (نویسنده مسئول)، هادی وکیلی
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1403

چکیده

زمینه و هدف: آفرینش به ‌طور کلی و آفرینش انسان به ‌طور خاص در زمره موضوعاتی است که توسط نحله های مختلف تصوف مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. نجم‌الدین ‌رازی از طریقت کبرویه و ابن عربی از طریقت وحدتیه، در زمره نام‌آورترین صوفیانی هستند که به این مبحث پرداخته اند. هدف از انجام این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است، آن است که رویکرد تصوف بالأخص کبرویه و وحدتیه در مورد خلقت را بررسی کرده و به پرسش تفاوت‌ها و شباهت‌های نگرشی آن‌ها پاسخ دهد.

روش‌ها: شیوۀ بررسی در این جستار، تحلیلی توصیفی بوده؛ بر این اساس با استفاده از منابع کتابخانهای و یادداشتبرداری از این منابع اهداف مورد نظر تأمین دردیده است.

یافته ها: ابن عربی و نجم‌الدین هدف خلقت را در مقوله هایی ازجمله «استجلا»، «تجلی عشق حق»، «وصال عارفانه»، «تجلی وحدت هستی» و «قوام بخشی به عالم هستی» جستجو نموده اند. صوفیان فوق در خصوص استجلا و تجلی عشق حق به عنوان غایت آفرینش آدم اتفاق نظر دارند؛ این در حالی است که موضوعاتی ازجمله وصال عارفانه (رازی) و تجلی وحدت هستی و قوام بخشی آن (ابن عربی) محل اختلاف نظر دو صوفی مذکور است.

نتیجه گیری: ابن عربی و نجم الدین دایه معتقدند که استجلا و تجلی عشق حق در زمره مهم‌ترین اهداف خلقت است؛ شیخ اکبر و دایه در حیطه های دیگر ازجمله وصال عارفانه با یکدیگر دچار اختلاف نظر هستند؛ وصال عارفانه موضوعی است که توسط نجم‌الدین رازی به عنوان یکی از اهداف خلقت مطرح‌شده و بر آن است که وصل به حضرت حق تنها از طریق معرفتی به نام معرفت شهودی امکان‌پذیر است؛ این در حالی است که ابن عربی از موضوع فوق نه تنها به عنوان هدف خلقت یا نکرده، بلکه حتی در نوع شناسی معرفت، به معرفت حسی و عقلانی و درنهایت معرفت بر اثر تسلیم اکتفا می‌کند؛ موضوع دیگر اختلاف آن دو، وحدت وجود است.

کلمات کلیدی
خلقت آدم , کبرویه , وحدتیه , نجم‌الدین رازی , ابن عربی

• آشتیانی، سیدجلال‌الدین. (1387). هستی از نظر فلسفه و عرفان. چاپ پنجم. قم: بوستان کتاب.
• ابن ترکه، صائن الدین. (1378). شرح فصوص الحکم. تحقیق و تعلیق محسن بیدار فر. قم: بیدار.
• ابن عربی، محمد بن علی. (1398). فصوص‌الحکم. ترجمۀ محمدعلی موحد و صمد موحد. چاپ هشتم. تهران: کارنامه.
• ابن عربی، محمد بن علی. (1972). الفتوحات المکیه. بیروت: دار صادر.
• ابن عربی، محی‌الدین. (1336). انشاء الدوائر و یلیه عقله المستوفز ویلیه کتاب التدبیرات الالهیه فی اصلاح المملکه الانسانیه. لیدن: مطبعه بریل.
• توران، امداد. (1389). اصول اساسی هستی‌شناختی در عرفان ابن عربی. پژوهش‌های فلسفی کلامی، شماره 43.
• جوادی آملی، عبدالله. (1393). تحریر تمهید القواعد. چاپ سوم. قم: اسرا.
• چلونگر، محمدعلی و صادقانی، مجید. (1393). بررسی تناسب میان آرا مفوضه و پیروان شیعی ابن عربی درباب خلقت. اندیشه نوین دینی، شمارۀ 36.
• خادم جهرمی، حامده و سعیدی مهر، محمد. (1394). بقای نفس انسان در دیدگاه ابن سینا و فخر رازی. اندیشۀ نوین دینی، شمارۀ 43.
• رازی، نجم‌الدین. (1399). مرصادالعباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. چاپ شانزدهم. تهران: نشر علمی فرهنگی.
• شبستری، محمود. (1382). گلشن راز. تصحیح دکتر کاظم دزفولیان. تهران: طلایه.
• کاشانی، عبدارزاق. (1396). اصطلاحات صوفیه. چاپ پنجم. تهران: مولی.
• مجلسی، محمدباقر. (1413). بحارالانوار، ج 84. .بیروت: دار احیاء التراث العربی.
• مصطفوی، محمدحسن. (1399). التحقیق فی کلمات‌القرآن الکریم. چاپ اول. قم: مرکز نشر کتاب.
• معلوف، لوویس. (1387). ترجمه فرهنگ المنجد. ترجمه قاسم بوستانی. چاپ سوم. تهران: الوفا.
• موسوی، زهرا. و دیگران. (1400). روایات خلقت نوری و موضع سه حکیم بزرگ: صدرالمتألهین، فیض کاشانی و علامه طباطبایی. آموزه های فلسفه اسلامی، شماره 29.
• نسفی، عزیزالدین‌بن‌محمد. (1381). بیان التنزیل. چاپ اول. تهران‌: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی‌.
• ____، ____________. (1399). مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل. چاپ شانزدهم. تهران‌: طهوری‌: انجمن ایران‌شناسی فرانسه در تهران‌.
• یثربی، یحیی. (1387). تاریخ تحلیلی – انتقادی فلسفۀ اسلامی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.